Historia Kośioła na Pomorzu w datach

1000 W wyniku parcia Polski do Morza Bałtyckiego założone zostaje w Kołobrzegu pierwsze biskupstwo na Pomorzu i podporządkowane założonemu rok później arcybiskupstwu w Gnieźnie. Po zrzuceniu przez plemię Pomorzan zwierzchnictwa Polski, biskupstwo kołobrzeskie przestaje istnieć.

1124 Na prośbę księcia polskiego Bolesława biskup Otton z Bambergu przybywa z pierwszą misją na Pomorze (m.in. Pyrzyce, Kamień Pom., Wolin, Szczecin). Daje to początek chrystianizacji Pomorza. Kilka lat później książę pomorski Warcisław wyprawia się na zachód i zdobywa okolicę Peene. Prosi biskupa Ottona z Bambergu o podjęcie kolejnej misji na Pomorze, która ma miejsce w 1128 r. (Demmin, Usedom, Wolgast, Gützkow.) Podczas zebrania słowiańskich panów feudalnych w Usedom podjęta zostaje decyzja o przyjęciu chrześcijaństwa. Budowane są pierwsze kościoły.

1140 Powstaje biskupstwo pomorskie z siedzibą w Wolinie. Początkowo zostaje ono przyporządkowane biskupstwu w Bambergu. Roszczenia sąsiadujących arcybiskupstw magdeburskiego i gnieźnieńskiego zostają odrzucone. Biskup za tymczasową siedzibę obiera klasztor Grobe k. Usedom.

1168 Zdobywając twierdzę Arkona, Dania uzyskuje zwierzchnictwo nad Słowianami na Rugii. Następuje szybkie nawrócenie. Wyspa podporządkowana zostaje duńskiemu biskupstwu w Roskilde ( okolice Rugii ), ziemie na północ od Peene i Ryck – biskupstwu w Schwerinie. Na wyspie powstają pierwsze kościoły.

Przy kościelnym ukonstytuowaniu kraju niebagatelną rolę odgrywają klasztory. Dotyczy to szczególnie: Stolpe k. Anklam (1153 r.), przeniesiony później do Pudagla klasztor Grobe (ok. 1155, Dargun (1172), Kołbacz (Kolbatz) (1174), Białobłoki (Belbuck) (1176), Bergen (1193), Eldena (1199) i Neuenkamp (1231), dzisiejszy Franzburg.

1175 Siedziba biskupstwa pomorskiego zostaje przeniesiona do Kamienia Pommorskim, gdzie powstaje kapituła. Najstarsze zachowane części kapituły kamieńskiej pochodzą z tamtego okresu. W 1188 r. roku papież potwierdza odrębność powstałego w międzyczasie biskupstwa pomorskiego. Zostaje ono bezpośrednio podporządkowane papieżowi i uniezależnia się od Magdeburga i Gniezna.

1181 Bogusław I. zostaje uznany przez cesarza Fryderyka I. jako książę pomorski. Ze względu na słabe zabezpieczenie tyłów ze strony Rzeszy musi on w 1185 r. uznać się lennikiem Danii. Zwierzchnictwo duńskie w rejonie południowym Morza Bałtyckiego kończy się bitwą pod Bornhöved w 1227 r. Włączenie Pomorza do Świętego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego uwarunkowane jest niemiecką imigracją. Brandenburgia rości sobie wówczas prawo do zwierzchnictwa lennego nad Pomorzem, z którego losami będzie związana w przyszłych stuleciach. Gryf staje się herbem pomorskiego domu książęcego. Z tego powodu książęta zwani są rodem Gryfitów.

1189 Biskup Otton z Bambergu za swe zasługi podczas nawracania Pomorza zostaje uznany świętym. Miejsce pochówku Ottona w kościele klasztornym na Michelsberg w Bambergu staje się miejscem pielgrzymek. Historia życia świętego określa początki opisu historii Kościoła na Pomorzu. Uznanie zasług Ottona na Pomorzu poprzedzało fakt uznania go świętym. W 1182 r. książę pomorski na prośbę biskupa kamieńskiego udziela zgody na roczne daniny z wosku pobierane ze wszystkich gospod księstwa. Napływają kolejne fundusze. Oddanie czci apostołowi Pomorza wykorzystywane jest zwłaszcza w XIV wieku przez książąt pomorskich do stabilizacji identyfikacji narodowej.

Na początku XIII wieku terytorium biskupstwa pomorskiego nabiera wyraźnego kształtu. Rozpościera się na przestrzeni ponad 500 km od Güstrow na zachodzie do Słupska na wschodzie, a na południu obejmuje również Uckermark. Wskazówką odnośnie znaczenia biskupstwa w średniowieczu jest ilość kolegiat - dwie wybudowano w Szczecinie, pozostałe w Kamieniu Pom., Kołobrzegu (Kolberg), Greifswaldzie, Güstrow i Myśliborzu (Soldin). Zarówno w połowie XIII jak i XIV wieku rozważano przekształcenie biskupstwa pomorskiego w arcybiskupstwo.

W pierwszych dziesięcioleciach XIII wieku wspierany przez książąt słowiańskich strumień napływającej ludności niemieckiej staje się bardziej intensywny i przemieszcza się na wschód. Imigranci przyczyniają się znacznie do gospodarczego rozwoju kraju. Ludność słowiańska początkowo żyje w osadach obok imigrantów, jednak wobec słabego zaludnienia tych ziem szybko się asymiluje. Osady zazwyczaj podległe są dużym klasztorom położonym poza obszarami miejskimi.

Równolegle do osad rozwijają się wspólnoty miejskie, które często przekształcają się z egzystujących już ośrodków handlowych. Około 1300 roku w regionie rugijsko-pomorskim istnieją 43 miasta, między innymi: Stralsund, Loitz, Szczecin (Stettin), Stargard Szcz., Altentreptow, Demmin, Gartz n. Odrą, Greifswald, Pasewalk, Gryfino (Greifenhagen), Kołobrzeg (Kolberg), Barth, Wolgast, Gryfice (Greifenberg), Pyrzyce (Pyritz), Anklam, Koszalin (Köslin), Darłowo (Rügenwalde), Uecker-münde, Trzebiatów (Treptow an der Rege), Wolin (Wollin), Grimmen, Świdwin (Schivelbein), Drawsko Pomorskie (Dramburg), Usedom, Białogard (Belgard).

W ciągu dwóch kolejnych stuleci następuje okres rozbudowy i budowy Kościoła. Tworzenie gmin i wznoszenie kościołów odbywa się początkowo głównie w pobliżu tzw. osad na podzamczu, potem w dużym stopniu z uwzględnieniem powstających struktur handlowych, gospodarczych i komunikacyjnych. Pod koniec XIII. stulecia podział kraju na parafie zostaje zakończony. Najstarsze części licznych kościołów wiejskich datuje się na ten okres. Rozpoczyna się budowa kościołów parafialnych w miastach. Powstają archidiakonaty, powołuje się kolejnych urzędników biskupich (oficjał) i synody diecezjalne.

1248 Biskup kamieński zamienia za uzyskane prawa i dobra duży kompleks kapituły wraz z prawami suwerennymi w rejonie Kołobrzegu/ Karlina/ Koszalina, poszerzony później o rejon wokół Bobolic (Bublitz). Biskupi pomorscy pozyskują dla kapituły status książęco – biskupi, jednak bez osiągnięcia pełnej niezależności od państwa. Książęta pomorscy uznają się za protektorów biskupstwa.

1325 Po śmierci ostatniego rugijskiego władcy księstwo przeszło w posiadanie książąt pomorskich. Wyspa pozostaje w obrębie biskupstwa Roskilde, region Rugii na stałym lądzie- biskupstwa Schwerin.

W XIV i XV stuleciu rozpoczęto budowę kościołów z cegły (m.in. kościoły w Stralsundzie, Greifswaldzie, Demmin, Altentreptow, Anklam, Szczecinie, Kamieniu Pom., Stargardzie, Trzebiatowie, Kołobrzegu, Słupsku (Stolp), Darłowie. Kształtują one dzisiejszy obraz tych miast. Zachowały się przykłady kosztownego wyposażenia (kościół św. Mikołaja w Stralsundzie, kościół św. Marii w Kołobrzegu) i malowideł (kościół św. Mikołaja w Greifswaldzie).

Klasztory zakonów żebraczych franciszkanów i dominikanów, jak i kościoły i szpitale (św. Ducha), kaplice w przytułkach i przydrożne poza murami miast (przede wszystkim kaplica św. Jerzego i św. Gertrudy) dopełniają obrazu miejskiej struktury kościelnej. Szczególnie okazałe kompleksy klasztorne zakonów żebraczych zachowały się w Stralsundzie.

Budynki te po wprowadzeniu reformacji wykorzystane zostają do celów świeckich (szkolnictwo i przytułki dla biednych). Sieć kościołów parafialnych na wsi uzupełniają kościoły filialne i kaplice. Pod koniec średniowiecza na Pomorzu istnieje ponad 1.100 kościołów i kaplic. W licznych kościołach wiejskich zachowały się pozostałości wyposażenia (chrzcielnice, późnośredniowieczne relikwiarze). W wielu kościołach odsłonięto dawne średniowieczne malowidła.

Kościoły stwarzają przestrzeń i cel dla bogatej, złożonej późnośredniowie-cznej pobożności. Należy tu wymienić związaną z pielgrzymami cześć oddawaną relikwiom i świętym. Również na Pomorzu powstały liczne miejsca, do których odbywano pielgrzymki (Bodstedt, Levenhagen, Zudar, Wischow (Wyszkowo), Revekol, Pollnow (Polanów). Niektóre z nich zyskują znaczenie ponadregionalne, jak kaplica św. Marii w Chełmnie Sławieńskim ( Gollenberg ) na Pomorzu Tylnym i Maria Pomerana w Kenz, późniejszej studni zdrowotnej w pobliżu Barth.

Dalsze podróże odbywano z Pomorza do takich miejsc jak św. Krwi Pańskiej w Sternberg i Wisnack, Aachen, św. Trzech Króli w Kolonii, św. Ewalda w Thann, Einsiedeln, św. Jakuba w Compostella, Rzymu i Jeruzalem. W kościołach na Pomorzu szybko wzrasta liczba ołtarzy bocznych jak i wikariuszy. Odpowiada to zapotrzebowaniu na msze za dusze zmarłych. Powstałe bractwa służą zarówno podczas mszy jak i ze względu na to, że gwarantują zabezpieczenie socjalne, do innych celów dotyczących życia codziennego. Wzrasta liczba biedoty, coraz powszechniejsza staje się jałmużna. Mnisi zakonów żebraczych podróżują po kraju, zbierając datki i uprawiają działalność kaznodziejską.

Od XIII. stulecia stworzony zostaje system szkolnictwa obejmujący cały kraj. Oprócz szkół przyklasztornych i piśmiennictwa w miastach powstają szkoły miejskie i łacińskie.

1456 Gdy Rostock został obłożony klątwą kościelną i interdyktem, uniwersytet rostocki 1437–1443 przenosi się do Greifswaldu. Na prośbę tamtejszego burmistrza Henryka Rubenowa, założony zostaje uniwersytet w Greifswaldzie z wydziałem teologii. Biskup kamieński przekazuje bullę z papieskim pozwoleniem przekazania księciu pomorskiemu Warcisławowi IX dwóch srebrnych bereł jako oznak suwerenności uniwersytetu.

1474–1523 książę Bogusław X jednoczy pod swym panowaniem całe Pomorze. Jego konsekwentna polityka doprowadza do znacznego rozkwitu kraju, który staje się znaczącym terytorium w Rzeszy. Pomorze stara się nawiązać kontakt z prądami intelektualnymi na zachodzie i po drugiej stronie Alp. Rezultatem podróży księcia do Jeruzalem (1496–1498) jest powołanie do Greifswaldu humanisty i prawnika Piotra z Rawenny w celu zreformowania uniwersytetu w duchu humanistycznym i reformy stosunków prawnych w kraju. Reforma uniwersytetu kończy się niepowodzeniem. Ulrich von Hutten, który w 1509 r. przybywa do Greifswaldu, musi szybko opuścić miasto. XV stulecie jest również dla Pomorza okresem wielkich synodów reformacyjnych (lata: 1440, 1448, 1454, 1492 i 1500).

1504–1521 Od jesieni 1504 r. działa w Trzebiatowie Jan Bugenhagen (1485–1558), późniejszy reformator Pomorza, który jest dyrektorem szkoły, notariuszem kościelnym, księdzem i od 1517 r. również nauczycielem teologii w konwencie norbertańskim w Białobokach (Belbuck), gdzie odnosi duży sukces. Szkoła miejska pod jego kierow-nictwem stała się uznaną daleko poza granicami kraju humanistyczną szkołą łacińską. Wnikliwa lektura dzieła Lutra »O babilońskiej niewoli Kościoła« jesienią 1520 r. roku powoduje u Bugenhagena reformatorski zwrot. Skupiony wokół niego krąg mnichów, kanoników i treptowskich mieszczan przyłącza się pod jego kierunkiem do nurtu reformacji. Wielu z nich propaguje w przyszłości na obszarze Pomorza myśl reformatorską. Bugenhagen przenosi się w marcu 1521 roku do Wittenbergi i zajmuje się wykładami na temat interpretacji biblii. Wczesnym latem 1521 r. dochodzi w Trzebiatowie do pierwszych zamieszek. Konwent klasztoru w Białobokach zaczyna się rozpadać. Książę Bogusław X. przejmuje pieczę nad majątkiem klasztoru.

1518 Bugenhagen opracowuje pierwszą spójną historię Pomorza, »Pomeranię«. Zawiera ona wzmianki na temat działalności Ottona z Bambergu. Po wprowadzeniu reformacji uznanie zasług Ottona jest niezmiennie kontynuowane. Podczas luterańskiej rozprawy z postacią biskupa Ottona jako świętego ścierają się ciągle dwie skrajne opinie, z jednej strony odrzucenie czci jego świętości i pamięci z uznaniem jego zasług w procesie chrystianizacji kraju.

1525 Spory reformatorskie rozstrzygane są w miastach. Dochodzi do zamieszek i pojedynczych przypadków obrazoburstwa (Stralsund, Szczecin, Słupsk). Wygłaszane są pierwsze kazania w duchu reformacji. Na lata 1524 i 1525 przypada apogeum tej działalności na Pomorzu. W niezależnym mieście Stralsundzie w 1525 r. sformułowana i ustanowiona zostaje jedna z pierwszych liturgii protestanckich ( reformacyjnych).

1528 bis 1542 Bugenhagen, od 1522 r. żonaty, od 1523 r. proboszcz kościoła w Wittenberdze i przy tym spowiednik Lutra, blisko zaprzyjaźniony z Lutrem i Melanchtonem, zostaje obok swych zadań na stanowisku proboszcza i nauczania w miastach, książąt i królów zaangażowany w tworzenie nowego kierunku ewangelickiego w Kościele. Reformuje Kościoły w Brunszwiku (Braunschweig) w 1528 r., Hamburgu w latach 1528/29, Lubece (Lübeck) w latach 1530/32, na Pomorzu w 1535 r., Danii w latach 1537/39, w Hildesheim i Wolfenbüttel w 1542 r i formułuje liturgie. Ze względu na swe zasługi dla Pomorza Bugenhagenowi nadano tytuł »doktora Pomeranusa«.

1532 Rozpad księstwa na mniejsze księstewka Pomorze- Wolgast (Pomorze Przednie), Pomorsko-Szczecińskie (Pomorze Tylne) jak i spory lenne z Brandenburgią, która rości sobie prawo do zwierzchnictwa lennego nad Pomorzem osłabia pozycję książąt w Rzeszy. Ich polityka pełna jest niejasności i sprzeczności. Niestabilność polityki wewnętrznej zmusza książąt do zajęcia się wyjaśnieniem kwestii religijnej w lecie 1534 r.

1534 Na zwołanym w grudniu 1534 r. w Treptow nad Regą Landtagu, w którym uczestniczy Bugenhagen, dyskutuje się o reformacji. Mimo, iż rycerstwo na znak protestu opuściło Landtag, ponieważ odrzucono jego żądania odnośnie udziału w dobrach klasztornych, reformację uznaje się za przyjętą i wprowadzoną. Bugenhagena zobowiązano do opracowania liturgii i przeprowadzenia wizytacji. Szlachcie przyznano w 1541 r. prawo do korzystania z niektórych klasztorów żeńskich jako instytucji zapewniających byt niezamężnym kobietom, z których Gory (Bergen), Kołobrzeg, Marianowo (Marienfließ) i Słupsk zostają klasztorami ewangelickimi. Na ich wzór w 1773 r. zbudowany został klasztor w Barth.

1535 Sformułowana przez Bugenhagena liturgia wydana zostaje drukiem wiosną 1535r. Również wiosną i z początkiem lata Bugen-hagen wyrusza w podróż, by wypełnić zlecone mu przez panujących zadanie przeprowadzenia wizytacji. Po części w ich asyście odwiedza Słupsk, Sławno (Schlawe), Darłowo, Szczecin, Gryfice, Wolin, Greifs--wald, Anklam i Pasewalk. Bierze również udział w wizytacjach przekształconych w dobra książęce klasztorów Neuenkamp i Eldeny. W efekcie długotrwałych negocjacji między władcami państw sąsiadujących granice średniowiecznego biskupstwa pokryły się z granicami kraju. Kościół na Pomorzu staje się, podobnie jak inne Kościoły wyrosłe na gruncie luterańskiej reformacji, kościołem krajowym, którego obszar pokrywa się z granicami księstwa. W miejsce średniowiecznego podziału na biskupstwa pojawiają się bardziej zbliżone do naturalnego podziału kraju superintendentury i superintendentury generalne w Wolgast, Greifswaldzie, Szczecinie, Słupsku (1535r.), Gorach (1544r.), Stralsundzie (1546), Kołobrzegu (dla kapituły w Kamieniu Pom., 1558r.) i Barth (1572–1583). Stopniowo przekształcano je w sprawujące kontrolę kościelną w imieniu księcia superintendentury generalne dla rejonów Szczecina i Wolgast.

1536 Związkom Pomorza z Księstwem Saksonii jako supremacja ewangelickich stanowisk państwowych służy pośredniczone????????? przez Bugenhagena zawarte latem 1535 r. małżeństwo księcia Pomorskiego Filipa i Marii Saksońskiej (luty 1536 r.). Wkrótce potem Pomorze przystępuje do Związku Szmalkaldzkiego. Opowiedzenie się pomorskiego domu książęcego za nurtem reformacji znajduje odbicie we wspaniałym gobelinie, który wykonany został w 1554 r. dla zamku książęcego w Wolgast (zwany później oponą Croya).

1539 Uniwersytet w Greifswaldzie, który w 1526 r. wstrzymał naucza-nie, zostaje reaktywowany jako uczelnia protestancka. Początkowo rezydujący w siedzibie księcia w Wolgast, później osiadły w Greifswaldzie superintendent generalny nosi jednocześnie tytuł profesor primerus. Dochodzi do bliskich powiązań wydziału prawa z założonym w latach 1543/1556 konsystorzem.

1543 W Szczecinie zostaje założone pedagogium, które zyskuje z czasem rangę drugiego uniwersytetu w kraju. Wyposażenie go fundowane jest ze środków obu szczecińskich kolegiat, św. Ottona i maryjnej. Szczecińskie gimnazjum maryjne powstało na bazie książęcego pedagogium.

1543 W nawiązaniu do średniowiecznych sądów tworzone są kon-systorze: w Greifswaldzie w latach 1543/1556 dla księstwa Pomorze-Wolgast (jako sąd kościelny zniesiony dopiero w 1849 r.), w Kołobrzegu w 1558 r. dla kapituły (później przeniesiony do Stargardu), Szczecinie w 1563 r., Stralsundzie w latach 1561/1575 dla rejonu miasta Stralsund (jako sąd kościelny zniesiony dopiero w 1849 r.), Słupsku w 1616r. i Koszalinie w 1747 r. dla rejonu koszalińskiego sądu dworskiego. Z tych sądów kościelnych rozwijają się później dzisiejsze instytucje kościelne.

1545 Kanclerz książęcy Bartolomeus Suawe jest po zrzeczeniu się tego urzędu przez Bugenhagena pierwszym biskupem protestanckim w biskupstwie pomorskim. Również i obszar kapituły kamieńskiej objęty zostaje reformacją. W późniejszym okresie w poszczególnych częściach księstwa nie istnieje jednolite przewodnictwo Kościoła ewangelickiego. Jan Fryderyk, syn księcia pomorskiego Filipa, mianowany zostaje w 1556 r. ewangelickim biskupem Kamienia Pomorskiego, uzyskując w ten sposób zwierzchnictwo nad kapitułą. Tytuł biskupa nie wiąże się tu jednak z kompetencjami kościelnymi, ponad te, które posiada on jako panujący. Kapituła pozostaje we władaniu domu książęcego aż do wygaśnięcia rodu Gryfitów.

1563 Po długich debatach pomorskie stany krajowe ustanowiają na pomorskich synodach generalnych (zgromadzenie proboszczów w miastach) skorygowaną liturgię. Za tą liturgią szczególnie optuje superintendent generalny Pomorza Przedniego Jakub Runge. Jest ona dwujęzyczna (wysokoniemiecki i dolnoniemiecki) i obowiązuje aż do XIX stulecia. W wyniku dalszych skomplikowanych głosowań w 1565 r. zapada decyzja o wydrukowaniu na Pomorzu pism Lutra jako »Corpus doctrinae«. W dużej mierze ich treść pokrywa się z wydanym w latach 1578/80 dziełem »Konkordancja«. Myśl Melanchtona rozkwita na Pomorzu rozpowszechniana przez jego ucznia i przyjaciela Jakuba Runge.

1577 Kościół kapituły św. Ottona należący do szczecińskiego kompleksu zamkowego staje się pod koniec XV w. kościołem zamkowym książąt pomorskich. Po rozbiórce zostaje w 1577 r. wybudowany na nowo jako kościół zamkowy połączony z kompleksem zabudowań. Jest to pierwsza świątynia protestancka, wzniesiona na Pomorzu. Wcześniej powstały kościoły zamkowe w Torgau i Schwerinie. Ze względu na dużą ilość świątyń średniowiecznych, które są używane już przez ewangelickie zbory, rzadko dochodzi do budowy nowych kościołów i tylko w szczególnych okolicznościach (Franzburg, Deyelsdorf). Skupiano się raczej na odnawianiu i wyposażaniu już istniejących miejsc kultu i wznoszeniu kaplic grobowych. Kościoły klasztorne, przytułki i kaplice przydrożne, które wyszły z użytku, jako że nie znaleziono dla nich nowego zastosowania, zaczynają popadać w ruinę. Burzy się je w celu pozyskania materiału budowlanego. Inne nie używane świątynie, które uległy zniszczeniu w czasie wojny trzydziestoletniej, nie zostają odbudowane.

1582 Bogusław XIII zakłada w Barth drukarnię książęcą połączoną z wydawnictwem. Mimo krótkiego okresu działalności (do 1598 r.), powstają tam znaczące, bogato wydane druki (Biblia z Barth lub Biblia Barthiańska). Oprócz tego na Pomorzu działają drukarnie w Szczecinie (1533 r.), Greifswaldzie (1581 r.), Stralsundzie (1628 r.), Kołobrzegu (1658 r.), i Stargardzie (1671 r.). Pisma, które odgrywają istotne znaczenie dla Kościoła ewangelickiego wydawane są w nakładzie 1000 egzemplarzy.

Od drugiej połowy XVI w. zmienia się wyposażenie kościołów, które stały się ewangelickie. W miejsce rzymskiej mszy zostaje wprowadzona tzw. »deutsche Messe«, nabożeństwo z wygłaszanym kazaniem (wykładem Pisma Świętego) w języku narodowym ( w tym przypadku niemieckim). Kazanie jest obok Sakramentów nieodłączną częścią ewangelickiego nabożeństwa. Ambony, które do tej pory istniały jedynie w większych miejskich kościołach parafialnych i ważnych ośrodkach pielgrzymek, stają się nowym stałym elementem wyposażenia każdego kościoła, a w końcu i każdej kaplicy. Wznoszenie ambon pociągało za sobą ustawianie ławek kościelnych dla wiernych. Z biegiem czasu kościoły zostają zapełnione ławkami i emporami z ławkami kościelnymi. Ozdobne ławy kościelne stają się też odbiciem warstw społecznych danej gminy. Są one własnością związków gminnych, cechów, radców i patronów, a także pojedynczych rodzin, bądź też są przez kościół budowane lub wynajmowane. Podczas wznoszenia stalli usuwane są ołtarze boczne. Ich miejsce zajmują epitafia, tablice nagrobne. Swą strukturą przypominają nastawy ołtarza z tego okresu. Wiele średniowiecznych ołtarzy głównych początkowo zachowało się. Dopiero w XVII w. poszczególne obrazy, jak koronacja Marii Panny, budzą sprzeciw i zostają zamienione na inne (obrazy przedstawiające ukrzyżowanie, nabożeństwo).

1625 W rejonie Drawsko (Draheim) i Czaplinka (Tempelburg), należących do biskupstwa kamieńskiego, zauważalne są z polskiej strony silne, aczkolwiek bezskuteczne starania mające na celu przywrócenie katolicyzmu. Księża protestanccy zostają usunięci. W 1668 r. obszar ten włączony zostaje do Pomorza.

1627 Wraz z wkroczeniem wojsk cesarskich i kapitulacji Franzburga Pomorze zostaje objęte wojną trzydziestoletnią. Aby chronić prawo wyznawania krajów protestanckich, Gustaw Adolf II. - król szwedzki podejmuje ze swą armią w 1630 r. w ramach dalekosiężnych planów strategicznych zwycięski pochód przez Niemcy. Ginie w zwycięskiej bitwie pod Lützen. Jego ciało zostaje po długim spoczynku na katafalku w kościele zamkowym w Wolgast przetransportowane do Szwecji.

1628 Znany teolog szczeciński Daniel Cramer wydaje obszerną, w stosunku do pierwszego wydania z 1602/1603 r. znacznie poszerzoną historię ziem pomorskich i Kościoła.

1634 Książę Bogusław XIV wyłączając Mönchgut, przekazuje sekula-ry-zo--wane dobra klasztoru w Eldenie uniwersytetowi w Greifswaldzie. Rozległe posiadłości zapewniają w najbliższych stuleciach utrzymanie uczelni.

1637 Wraz ze śmiercią Bogusława XIV w 1637 r. wygasa linia Gryfitów. Pomorze wystawione jest na zmagania walczących i rywalizujących ze sobą sił. Brandenburgia rości sobie prawa dziedziczne, Szwecja bazuje na sukcesach militarnych.

1637 Ziemie lęborska i bytowska po wygaśnięciu rodu Gryfitów przypadają jako lenno Polsce. Również i tu zaznaczają się intensywne, lecz jedynie po części udane starania o rekatolicyzację. W 1657/58 r. tereny te zostają pod władaniem brandenburskiego elektora włączone do Pomorza.

1637 Ostatni męski potomek z żeńskiej linii Gryfitów, książę Ernest Bogusław von Croy (1620-1684), przewidziany od dawna na stanowisko biskupa kamieńskiego i starannie do tej roli przygotowany, mianowany zostaje biskupem. Wojna trzydziestoletnia udaremnia jednakże przejęcie panowania nad kapitułą. Księstwo Kamieńskie przypada w wyniku pokoju westfalskiego Brandenburgii. Ernest Bogusław von Croy, od 1665 r. namiestnik elektora brandenburskiego na Pomorzu Tylnym i Księstwie Kamieńskim, od 1670 r. także i w Prusach, otrzymuje w 1650/1671 rekompensatę za straty. Zachowuje tytuł biskupa i czuje się zobowiązany do wyposażania i utrzymywania katedry kamieńskiej. Słynny gobelin przedstawiający uznanie reformacji na Pomorzu stanowi jego napominający testament skierowany do Uniwersytetu w Greifswaldzie. Od tej pory dar książęcy zwany jest oponą Croya. Po śmierci Croya wygasa tytularny urząd biskupa kamieńskiego. Zwierzchnictwo nad kapitułą katedralną przypada proboszczowi katedry.

1648 Na mocy pokoju westfalskiego spustoszone podczas wojny trzydziestoletniej ziemie między Brandenburgią/Prusami a Koroną Szwedzką zostają podzielone. Mimo iż obszar kapituły kamieńskiej przypada elektorowi brandenburskiemu jako Księstwo Kamieńskie, kapituła zostaje zachowana. Stanowiska kanoników ewangelickich zostają równo podzielone pomiędzy Koronę szwedzką (do 1679 r.) i Brandenburgię/Prusy. W 1811 r. kapituła przestaje istnieć.

1648 Książęta elektorscy udzielają zgody i wspierają tworzenie reformowanych (kalwińskich) parafii na przypadłych Brandenburgii ziemiach Pomorza Tylnego. Książę elektor Jan Sigismund w 1613 r. zmienia wyznanie na reformowane (kalwińskie). W 1614 r. wydaje edykt o tolerancji religijnej zapewniający wolność obu wyrosłym z Reformacji wyznaniom ( luterańskiemu i kalwińskiemu ).

Również na Pomorzu dochodzi do powstania reformowanych (kalwińskich) parafii zakładanych dla powołanych na Pomorze urzędników i ich rodzin, przy jednoczesnym zachowaniu troski o luterańskie wyznanie. Z tego powodu reformowani księża byli nazywani początkowo dworskimi kaznodziejami, mimo iż znane w Brandenburgii stanowiska dworskich kaznodziejów w ścisłym tego słowa znaczeniu nie były znane na Pomorzu. Obok niemieckich reformowanych ( kalwińskich ) parafii pod koniec XVII w. powstają również reformowane francuskie parafie tworzone wraz z napływem uciekinierów hugenockich. Niektóre później łączą się z parafiami niemieckimi w jedną reformowaną parafię. W szwedzkiej części Pomorza do 1781 r. luteranizm rozwija się jako jedyne oficjalnie przyzwolone wyznanie. Dopiero pod koniec XVIII stulecia powstaje w Stralsundzie mała reformowana parafia.

1679 Pokój w St. Germain, który kończy spór Szwecji z Brandenburgią, umacnia panowanie Szwecji na Pomorzu Przednim. Książę elektor musi wycofać się ze zdobytych terenów Pomorza Przedniego. Szwecja zobowiązana jest oddać Brandenburgii wąski pas ziem po prawej stronie Odry z Kamieniem, Baniami (Bahn) i Gryfinem.

1701 Książę elektor i książę Pruski zostaje koronowany w Królewcu jako Fryderyk I. W zróżnicowanych pod względem wyznania ziemiach nowego królestwa dochodzi do powstania pruskiego kościoła krajowego. Kościoły protestanckie w poszczególnych częściach Prus stają się kościołami prowincjonalnymi. Przez długi czas zachowują odrębną liturgię. Zwierzchnictwo nad pruskim kościołem krajowym reguluje ordynacja kościelna króla. Gdy w należących do Brandenburgii/Prus częściach Pomorza następuje rozwój pruskiego kościoła krajowego, szwedzka część Pomorza trwa przy dawnym prawie kościelnym, dając tym samym opór wpływom szwedzkim. Prowadzi to do pewnego skostnienia życia kościelnego. Stosunkowa niezależność, jaką cieszy się Kościół pomorski pod panowaniem szwedzkim, powoduje wykształcenie się wyraźnej sympatii duchownych Pomorza Przedniego w stosunku do Szwedów.

1717 Katolickiemu księdzu wolno raz w roku odprawić mszę dla żołnierzy wyznania katolickiego stacjonujących w Szczecinie. Specjalnie do tego celu urządzona mała kaplica w tamtejszym zamku, daje początek parafii rzymskokatolickiej na Pomorzu po wprowadzeniu Reformacji. Od połowy XVIII wieku niektórzy koloniści z Palatynatu osiedlają się w regionie Pasewalk/ Ueckermünde, na początku XIX w. w rejonie Nowogardu (Naugard). W szwedzkiej części Pomorza w 1785 r. poświęcono w Stralsundzie pierwszy rzymskokatolicki kościół. Parafie należą do północnego wikariatu, od 1821 r. podlegają wrocławskiemu biskupstwu książęcemu.

1720 W wyniku wojny północnej Szwecja zostaje wyparta z terenów na północ od Peene i na zachód od rzeki. Wraz z osiedlaniem się hugenotów w należącym do pruskiej części Pomorza Pasewalku powstają dalsze reformowane parafie (Pasewalk, Blumenthal).

Na początku XVIII stulecia na Pomorze Tylne dociera pietyzm, gdzie ściera się z nurtem ortodoksji i zostaje odrzucony. Oświecenie religijne datuje się dopiero na drugą połowę XVIII w.

1760/63 Wykładający na Uniwersytecie w Greifswaldzie prawnik Augustyn von Balhasar wydaje »Jus Ecclesiastum Pastorale«, dwutomowe dzieło przedstawiające pomorskie prawo kościelne.

1773 Jeszcze przed całkowitym zniesieniem poddaństwa osobistego w szwedzkiej części Pomorza proboszcz Jan Gottlieb Picht znosi je na obszarze znajdującym się w jego kompetencji, w Gingst. Oficjalne zniesienie poddaństwa osobistego w szwedzkiej części Pomorza następuje w 1806 r., w pruskiej części w latach 1773/1807.

Pod koniec XVIII stulecia Oświecenie religijne zaznacza się w szcze-gólności na Rugii. Duchowni rugijscy, należący w tym czasie do warstwy najlepiej wykształconej, podejmują działania w różnych dziedzinach nauki. Wśród osobowości, które stały się słynne poza Pomorzem wymienić można nazwiska takie jak: Jan Joachim Spalding, Ernest Moritz Arndt i Fryderyk Schleiermacher.

1806 Po rozwiązaniu Świętego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Nie-mieckiego szwedzka część Pomorza włączona zostaje podczas obrad Landtagu w kościele św. Mikołaja w Greifswaldzie do królestwa szwedzkiego. W związku z faktem wkroczenia w 1807 r. na teren Pomorza wojsk francuskich i ponownej okupacji w 1812 r., postanowienie to nie ma odzwierciedlenia w praktyce. Wiele kościołów zaanektowanych zostaje przez wojska francuskie jako magazyny żywności, lazarety lub piekarnie polowe. Wiele wnętrz ulega przez to dewastacji.

1815 W wojnie narodowowyzwoleńczej w bitwie pod Stralsundem w 1809 r. ginie Ferdynand von Schill. Teren szwedzkiej części Pomorza, określany teraz mianem Nowego Pomorza Przedniego, zostaje ponownie wcielony do ziem pomorskich. Z dawnych ziem Pomorza Przedniego należących do Szwecji utworzona zostaje rejencja w Stralsundzie. Dopiero w 1932 r. zostaje ona włączona do powiatu Szczecińskiego. Zróżnicowane religijnie części kraju powoli ulegają procesowi scalenia. Charakterystyczne różnice pozostają rozpoznawalne aż do końca II. wojny światowej, gdy Pomorze Tylne przestaje być protestanckim niemieckim obszarem kulturowym.

1817 Instytucja konsystorza w Prusach ulega procesowi przekształcenia. Z sądu kościelnego staje się urzędem administracji. Jako zwierzchni urząd kościelny dla całej prowincji Pomorza utworzony zostaje w 1817 r. w Szczecinie nowy konsystorz. Późniejszą siedzibą zwierzchniej rady parafialnej dla całego pruskiego Kościoła krajowego jest Berlin (1850 r.). Powstają synody okręgowe (1817 r.) i prowincjonalne (1819 r.). Nie rozwijają się one we wschodniej części Prus, w odróżnieniu od kościołów w rejonie reńsko- westfalskim, gdzie zreformowana tradycja bazuje na konstytucjach ukierunkowanych na prezbiteria.

1817 Król pruski Fryderyk Wilhelm III proklamuje z okazji 300 -lecia reformacji zjednoczenie Kościoła luterańskiego i kalwińskiego i nakłania gminy do przyjęcia unii wspólnego nabożeństwa. Proklamacja zostaje przyjęta z entuzjazmem. W 1822 r. wprowadzona zostaje agenda dla Kościoła ewangelickiego w Prusach. Pod koniec 1830 r. prawie wszystkie gminy na Pomorzu Tylnym wstąpiły do Unii. Na Pomorzu Przednim, gdzie zreformowane gminy prawie nie występują, unia zostaje milcząco zaakceptowana. Z rozwiniętego w 1830 r., wyrosłego na gruncie ruchów odnowy Kościoła na Śląsku oporu wobec unii na Pomorzu Tylnym, powstaje niezależny od Kościoła krajowego Kościół luterański (przede wszystkim w Kamieniu i terenach przyległych, w Białogardzie i Słupsku stworzony przez kręgi przebudzonej duchowo szlachty), którego członków od połowy XIX w. powszechnie nazywano staroluteranami. Niektórzy staroluteranie ze względu na opór Kościoła krajowego i rządu opuszczają kraj wraz z rodzinami i częściowo emigrują wiedzeni przez duchownych do Ameryki. Innym istotnym czynnikiem są niskie stawki płacowe za dniówki. Pod koniec lat 40. XIX w. ponownie nadchodzi kolejna fala emigracji, która osiąga swe apogeum w latach 80. XIX w.

1824/1828 Chrystianizacja Pomorza przed 700 laty przez biskupa Ottona z Bambergu upamiętniona została w różnoraki sposób. Pierwsze chrzty na Pomorzu uwiecznić ma utworzony w Pyrzycach i w Szczecinie Towarzystwo Misyjne, uznane przez Berlińskie Towarzystwo Misyjne jako jego pierwszy pomocnicze towarzystwo. Ten fakt poprzedziły stosowne starania Misji Fundacji Franckego w Halle.

1824/1828 Obchody ku czci biskupa Ottona z Bambergu, utworzenie miejsc pamięci poświęconych jego czci (Pyrzyce) wywołują zaintere-sowanie historią Pomorza. W 1824 r. zostaje w Szczecinie założone Towarzystwo Badań Historii Pomorza i Wiedzy o Starożyności. Pierwszy rocznik towarzystwa, »Studia Bałtyckie« ukazuje się w 1832 r. Również z okazji późniejszych obchodów rocznic i innych okazji powstają miejsca poświęcone czci Ottona (Usedom, Stolpe nad Peene). Kościół katolicki świadomie nawiązuje pod koniec XIX i na początku XX wieku do kultu Ottona jako świętego.

1827 Jerzy Karol Benjamin Ritschl (1783–1854) królewski radca konsystorialny i kaznodzieja berlińskiego kościoła św. Marii mianowany zostaje biskupem i superintendentem generalnym na rejon całego Pomorza. Również i jego poprzednikowi przyznano krótko przed śmiercią jako osobiste wyróżnienie tytuł biskupi. Honorowy tytuł biskupa wzgl. arcybiskupa nie jest już później nadawany w pruskim Kościele krajowym.

1832 Po gruntownej renowacji w duchu Romantyzmu kościół św. Mikołaja w Greifswaldzie zostaje uroczyście poświęcony. Ponownie namalowany przez Caspara Davida Friedricha obraz ruin kościoła klasztoru w Eldenie staje się symbolem Romantyzmu. Za sprawą poety Gottharda Ludwiga (Theobul) Kosegsarten, proboszcza z Altenkirchen kazania nad brzegiem morza w Vitt koło Arkony nabierają nowych znaczeń. Zwiększający się napływ kuracjuszy drugiej połowie XIX w. powoduje powstanie nowych kościołów w kurortach na Rugii i Usedom. Celowo odwołują się one do piękna krajobrazu. Przykładem jest przedsionek kościoła w Heringsdorf (1848 r.). W innych miejscach (Saßnitz, Göhren) powstały kościoły leśne.

Od połowy XIX stulecia założono kilka niewielkich parafii rzymsko-katolickich (Greifswald, Demmin, Anklam, Pasewalk, Koszalin, Świdwin). Pod koniec XIX w. i na początku XX w. napływa coraz więcej robotników sezonowych, głównie z Polski, którzy zatrudniają się przy pracach rolniczych. W 1910 r. jest tu około 42.000 polskich kosiarzy. Prowadzi to do rozprzestrzeniania się religii katolickiej. W 1924 r. wprowadzony zostaje urząd komisarza książęco- biskupiego na Pomorze, który podlega probostwu w Berlinie. Pomorze staje się częścią składową utworzonego w 1929 r. biskupstwa (później arcybiskupstwa) w Berlinie.

1850 Wraz z utworzeniem Ewangelickiej Głównej Rady Kościoła w Berlinie jako najwyższej instancji kościelnej pruskiego Kościoła krajowego urzeczywistniają się projekty rozdziału Kościoła od państwa. Do tej pory instytucje państwowe przejmowały odpowiednie zadania. W osobie króla, jako zwierzchnika królewskiego regimentu kościelnego zostaje zachowane ścisłe połączenie Kościoła i państwa.

1854/67 Do znaczących budowli kościelnych na Pomorzu, budowanych jeszcze pod wpływem Romantyzmu należy niemal 100 metrowa wieża z cegły kościoła św. Bartłomieja w Demmin, wzniesiona według wzorów południowego i zachodniego późnego gotyku. Licznym kościołom wiejskim i miejskim dobudowano nowe wieże lub niedokończone- nadbudowano.

Po epoce okazałych budowli kościelnych doby średniowiecza druga połowa XIX w. stanowi kolejny okres rozkwitu budownictwa kościelnego. Około 1900 r. w prowincji pomorskiej istnieje 1405 kościołów i kaplic, niemal 20% z tego powstało w drugiej połowie XIX stulecia. Należy oprócz tego uwzględnić renowację często wzniesionych przed wiekami kościołów. Ówczesnej woli budowania zawdzięczamy kształtujące dzisiejszy krajobraz okazałe budowle kościelne średniowiecza.

1873 W pruskim Kościele krajowym ustalony zostaje porządek ogólnokościelny i parafialny. W 1875 roku na synodzie generalnym ustalono konstytucję. Prezbiterialny i synodalny porządek (regu-lamin) reńsko-westfalski warunkuje konstytucję pruskiego Kościoła krajowego.

1875 W Szczecinie poświęcono największą synagogę na Pomorzu. Już w 1835 r. wybudowano w Kijewie (Rosengarten) drewnianą synagogę dla założonej w 1814 r. gminy żydowskiej. Około jednej trzeciej żyjących na Pomorzu Żydów mieszka w Szczecinie i Koszalinie. Mniejsze gminy żydowskie istnieją głównie w powiatach szczecińskim i koszalińskim. W ciągu początkowych 25 lat XX wieku ilość Żydów na Pomorzu zmniejsza się. Ich liczba wynosi w 1925 r. około 0,5 procenta ( w Niemczech 0,9 procenta). W wyniku wprowadzenia nacjonalistycznych praw rasowych oraz związanych z nimi wypędzeniami i mordami na Żydach w Niemczech, życie gmin żydowskich zanika także i na Pomorzu.

1878 Założono Pomorski Związek Prowincjonalny Misji Wewnętrznej. Liczne, częściowo już istniejące instytucje zostają rozbudowane. Należą tu Zakład Opiekuńczy w Żelechowie koło Szczecina (pierwsze powstały w 1831 r.), przytułek prowadzony przez diakonise w Szczecinie-Zdrojach (Finkenwalde) (1851 r), »Zakład Sióstr Diakonis Betania« w Szczecinie – Turzynie ( Diakonissen-Anstalt Bethanien in Stettin-Neutorney 1869 r.), »Zakład Sióstr Diakonis Salem« ( Diakonissen-Anstalt Salem ) (założony 1868 w Szczecinie, 1914 przeniesiony do Koszalina), diakonijne zakłady w »Kückenmühl« w Szczecinie (1865 r.), zakład dla osób niepełnosprawbych w Bethesda- Züllchow (Żelechowo) (1896 r.), diakonijny zakład w Białogardzie (1895 r.). Tworzą one istotne uzupełnienie instytucji opieki społecznej administracji poszczególnych prowincji, miast i gmin.

Po klęsce Niemiec podczas I wojny światowej i końcu ustroju monarchicznego w Niemczech zlikwidowany zostaje w Prusach regiment kościelny władcy. Nowy porządek kościelny, »dokument konstytucyjny dla kościoła ewangelickiego unii staropruskiej« zostaje ustanowiony w 1922 r. i może po odpowiednich uzgodnieniach być ogłoszony w państwie. Określenie »staropruski« odnosi się do faktu, że prowincje, które zostały potem włączone do Prus- np. Szlezwik- Holsztyn, Hesja czy Hannover- nie zostały włączone do pruskiego kościoła krajowego. Na czele ówczesnej prowincji kościelnej stoi wybrany przez synod prowincji radca prowincji kościelnej. Do obowiązków superintendenta generalnego należy oprócz kierownictwa w kwestiach duchownych, kontrola całej administracji w prowincjach kościelnych. Odbywa się to przy współudziale konsystorzy i ich przełożonych. Pomorski Kościół prowincjonalny podzielony zostaje w 1923 r. na diecezję wschodnią i zachodnią. Obaj superintendenci generalni mają swe siedziby w Szczecinie. Po pierwszej wojnie światowej dochodzi do licznych przypadków wystąpienia z Kościoła.

1928 »Krajowa Grupa Pomorza Towarzystwa Luterańskiego« zaczyna wydawanie »Gazety Historii Kościoła na Pomorzu«. Podczas drugiej wojny światowej gazeta już się nie ukazuje. Ostatni wydawca, Hell-muth Heyden (1893–1972) po 1945 r. kontynuuje badania nad historią Kościoła, pisząc artykuły w tygodniku »Kościół«, kościelnym czasopiśmie, które mogło być wydawane dla obszaru Ewangelickiego Kościoła Unijnego w NRD, jak również w większości ukazują się w publikacjach w Niemczech Zachodnich.

1932/1933 Równocześnie z dojściem Hitlera do władzy, wybory do instytucji kościelnych na Pomorzu wygrywają »Deutsche Christen« (chrześcijanie w ewangelickim Kościele w Niemczech, popierający tzw. »aryjskie paragrafy«). Obaj superintendenci generalni złożyli swój urząd. Ksiądz Karol Thom z Postomina (Pustamin) w okręgu Sławno, mianowany zostaje biskupem w Kamieniu. Po jego śmierci w lutym 1935 r. urząd biskupi nie jest już obsadzany.

1933 Analogicznie jak w całych Niemczech, również i na Pomorzu powstaje »Związek Pomocy Księżom«( Pfarrernotbund). Powstaje »Kościół Wyznający« (Bekennende Kirche). Utworzono »Synod Kościoła Wyznającego« (Bekenntnissynode) i »Prowincjalną Radę Braci Kościoła Wyznającego« ( Provinzialbruderrat der Bekennenden Kirche). Pierwszym Prezesem Pomorskiego Synodu Kościoła Wyznającego zostaje dr Reinhold von Thadden- Trieglaff, późniejszy Prezydent Niemieckiego Ewangelickiego Dnia Kościoła (Deutsche Evangelischer Kirchentag ). Prowadzone przez Dietricha Bonhoeffera Seminarium Kaznodziejskie powstaje w Zingst, a później zostaje przeniesione do Szczecina-Zdrojów (Finkenwalde). Bonhoeffer zostaje aresztowany w kwietniu 1943 r. i na krótko przed końcem wojny zamordowany w obozie koncentracyjnym w Flossenbürgu. Ogólnie rzecz biorąc Kościół na Pomorzu zajmuje stanowisko pośredniczące i powściągliwe pomiędzy »Deutsche Christen« (chrześcijanami popierającymi narodowy socjalizm) a »Bekennende Kirche« (chrześcijanami należącymi do ewangelickiego Kościoła będącego w opozycji do narodowego socjalizmu). Większość pastorów pomorskich stara się w kazaniach odwoływać do Ewangelii, w oderwaniu od swych w większym lub mniejszym stopniu politycznie uwarunkowanych poglądów.

Spory pomiędzy będącymi u władzy nacjonalistami a przedstawicielami Kościoła ewangelickiego kończą się w drugiej połowie lat 30 tych. Placówki Misji Wewnętrznej (diakonii) zostają zamknięte, pastorzy przeważnie tymczasowo, aresztowani, religia skreślona z zajęć szkolnych.

1939 Prowincja Pomorze liczy 2.394.000 mieszkańców. Prawie 95 % z nich należy do Kościoła ewangelickiego. Obszar podzielony jest na 52 okręgi kościelne. Gminami opiekuje się 560 pastorów. Katolicy stanowią 3,5% ludności i skupiają się głównie w okręgach bytowskim i lęborskim.

1941 Włączone w 1938 r. do prowincji pomorskiej pogranicze poznańsko- wielkopolskie wraz z okręgiem brandenburskim Friedeberg i Arnswalde podporządkowane zostaje w 1941 r. konsystorzowi w Szczecinie. W Pile (Schneidemühl) stworzona zostaje filia Szczecińskiego Konsystorza.

W czasie II wojny światowej napięcia polityczno – kościelne schodzą na dalszy plan. Liczni proboszczowie zostają pozbawieni urzędów, około stu z nich -życia. Przez bombardowania w 1944 r. miasta Szczecin, Stralsund i Anklam doznają ciężkich zniszczeń. Długie pochody uciekinierów od zimy 1944/45 uchodzą ze swej ojczyzny przed nadciągającymi wojskami sowieckimi. Podczas ataku bombowego ginie w Świnoujściu ponad 20.000 mieszkańców miasta, uciekinierów i żołnierzy. Odra staje się na długie tygodnie główną linią walk. Dalszy przemarsz wojsk sowieckich powoduje nowe zniszczenia w Szczecinie i Anklam. Greifswald poddany bez walki zostaje ocalony, natomiast Demmin nie uniknął zniszczenia spalony w odwecie po wkroczeniu Armii Czerwonej. Podobny los spotyka wiele miejscowości na Pomorzu przekazanych bez walki pod władanie polskiej administracji. Wiele kościołów ulega zniszczeniu bądź dewastacji.

1945 Okręgi pomorskie zostają włączone do administracji Meklemburgii. Powstaje land Meklemburgia- Pomorze Przednie. Placówki szczecińskiego konsystorza podlegają Greifswaldowi. Powstaje tam nowy konsystorz. Zaczyna funkcjonować pod kierownictwem generalnego superintendenta Greifswaldu, Karola von Schevena. Tereny po drugiej stronie Odry, a wkrótce potem także Szczecin, Nowe Warpno i Świnoujście leżą w gestii polskiej administracji. Zaczyna się wysiedlanie Niemców, którzy pozostali na tym obszarze lub wrócili po kapitulacji Rzeszy (przede wszystkim do Szczecina). Pod koniec lat 50 tych na Pomorzu pozostają jedynie nieliczni Niemcy. Ograniczony do terenu Pomorza Przedniego Kościół krajowy próbuje, w miarę możliwości, utrzymać kontakty z pozostałymi na Pomorzu Tylnym gminami. Do lat 50 tych synodowi przedkładane są regularne raporty. Około 1,8 mln mieszkańców Pomorza musi opuścić swą ojczyznę. Co czwarty Pomorzanin – niemal pół miliona- nie przeżyło wojny lub wysiedlenia.

Na terenie Pomorza Tylnego i w Szczecinie Kościół katolicki przejmuje budynki kościelne należące od czasów reformacji do parafii ewangelickich . W sierpniu 1945 stworzono na »terenach poniemieckich we wschodnich Niemczech« pięć dzielnic apostolskich. Po ratyfikacji umowy w 1970 roku między Polską a Republiką Federalną nastąpił podział niemieckiej jurysdykcji kościelnej (podporządkowanie prawu kościelnemu) od jurysdykcji na »polskich terenach zachodnich«. 28. czerwca 1972 r. na terenach Pomorza przyłączonych do Polski założono dwa nowe biskupstwa podporządkowane arcybiskupstwu gnieźnieńskiemu - diecezje szczecińsko- kamieńską i koszalińsko- kołobrzeską.

Kościół próbuje swoją diakonią ( organizacją charytatywną) i w dużej mierze pochodzącymi ze Szwecji i USA darami; odzieżą i żywnością jak i materiałami budowlanymi zaspokoić bieżące potrzeby i zintegrować uchodźców. Rozpoczęto budowę Zakładów Diakonii w Züssow. Wcześniej znajdujący się w Szczecinie – Żelechowie Dom Braterski (Zülchower Brüderhaus) znajduje swą nową siedzibę w Züssow. Również rozbudowano Ducherow (poprzednik odpowiedniej instytucji charytatywnej od 1866 r.) od 1927 r. związany z »Zakładem Sióstr Diakonis Betania« w Szczecinie. Na początku lat 50., wobec nie zaspokojonego przez państwo zapotrzebowania na ośrodki pomocy, zakłady diakonijne zostają po licznych przeszkodach i wrogich wystąpieniach wobec nich, ostatecznie uznane przez władze partyjne i państwowe NRD i mogą być rozbudowywane. W 1969 r. zostają połączone z działalnością diakonii Kościoła krajowego.

1945 siedziba Szczecińskiego Konsystorza zostaje przeniesiona do Greifswaldu. Tam Konsystorz zostaje na nowo zorganizowany. Podejmuje swoja pracę pod kierunkiem Greifswaldzkiego Superintendenta Karla von Scheven

1945/46 16 września 1945 r. w kościele św. Mikołaja w Greifswaldzie zostaje wykonane oratorium – pierwszy raz po bezwarunkowej kapitulacji Niemiec. Rok później zostaje zapoczątkowany corocznych Tydzień Bachowski. Stają się one słynne szeroko poza Greifswaldem.

1950 Równocześnie z rozwiązaniem państwa Prus w 1947 r. ulega likwidacji również Pruski Kościół krajowy. Powstaje związek samodzielnych kościołów, »Ewangelicki Kościół Unijny«. Kościół na Przednim Pomorzu staje się Kościołem krajowym w obrębie związku kościelnego i w 1950r. ustanawia nową liturgię. Tytuł generalnego superintendenta zastąpiony zostaje tytułem »biskupa«.

W związku z rozwiązaniem Prus w 1947 r. określenie »Pomorze Przednie« na rozkaz sowietów zostaje usunięte z nazwy landu Meklemburgia- Pomorze Przednie. W roku 1952 landy w obrębie NRD zostają podzielone na powiaty. Podział okręgów nastąpił bez uwzględnienia krajobrazu kulturowego. Pomorski Kościół ewangelicki, obok dekanatów Kościoła rzymskokatolickiego na Pomorzu Przednim, pozostaje jedyną instytucją, która kultywuje pamięć o Pomorzu na terenie Pomorza Przedniego.

1955 Kościół krajowy przystępuje do Światowego Związku Luter-ańskiego, nie zrywając przy tym powiązań z Kościołem unijnym.

W latach 50. i 60. XX wieku pod naciskiem partyjnym i władz państwowych, uprawiających ateistyczną propagandę ponad 3.000 przeważnie młodszych i czynnych zawodowo członków parafii wystąpiło z Kościoła. W związku z niekorzystnym przedziałem wiekowym, jaki wykształcił się w latach następnych w parafiach, liczba ich członków z roku na rok maleje. W 1956 r. do Kościoła krajowego należy 720.000 członków.

1968 Od połowy lat 60. XX wieku spowodowany rozgrywkami o zewnętrzne, polityczne uznanie NRD nacisk wywierany na Kościół przybiera na sile. By nie utracić możliwości działania Kościół pomorski musi zmienić swą nazwę i zrezygnować z wskazującego na historyczne pochodzenie nazewnictwa. Przyjmuje nazwę »Kościoła Ewangelickiego w Greifswaldzie«. Zachodzi konieczność rezygnacji z przynależności organizacyjnej kościołów w NRD do Kościoła Ewangelickiego w Niemczech (Evangelische Kirche in Deutschland). W zamian stworzony został »Związek Kościołów Ewangelickich w NRD« (Bund der Evangelischen Kirchen in der DDR).

1971 Mimo ograniczeń i przeszkód Kościół pomorski stara się zachować i pielęgnować zarówno wiedzę o swej własnej historii jak wiedzę o kulturze Niemiec na Pomorzu. Zadanie to przypada Towarzystwu Badań Historii Kościoła na Pomorzu, powstałemu z założonego w 1971 r. koła. Towarzystwo przejmuje w zastępstwie zadania Stowarzyszenia Historycznego i Pomorskiej Komisji Historycznej ze względu na to, że instytucje te nie mają racji bytu na terenie NRD. Z czasem wydarzenia organizowane przez Związek nabierają charakteru publicznego.

Na początku lat 70. dochodzi do zmian terytorialnych Kościoła Pomorskiego i Kościoła Berlina – Brandenbugii. Z parafie Kościoła Berlina – Brandenburgii z okręgu kościelnego Brüssow i z dawnych okręgów Strasburg i Pasewalk zostały wyłączone i przyłączono je do Kościoła pomorskiego.

Dzięki różnorakiej pomocy Kościołów partnerskich i wielu pojedynczych parafii partnerskich z zachodnich Niemiec i Szwecji, Kościół pomorski jest w stanie kontynuować swą działalność. Liczne świątynie ocalone zostały od grożącego im zniszczenia.

Protestantom na terenie byłego Pomorza Tylnego, żyjących od lat 50. w pojedynczych małych parafiach udzielono, szczególnie na początku lat 90., pomocy pochodzącej od związków i prywatnych ofiarodawców. Podczas długoletniej współpracy dochodzi do coraz bliższych kon-taktów między pojedynczymi parafiami Kościoła pomorskiego na Pomorzu Przednim i ewangelickimi parafiami Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Polsce, w tym szczególnie na Pomorzu (Szczecin, Koszalin, Słupsk).

1989 Długotrwałe prace zabezpieczająco- remontowe katedry św. Mikołaja w Greifswaldzie dobiegają końca. Duże wsparcie z Niemiec zachodnich i Szwecji oraz dotacje ze strony państwa i wielu darczyńców umożliwiają odbudowę. Oprócz wielu oficjalnych gości z Niemiec zachodnich w obchodach mszy z okazji poświęcenia kościoła bierze udział także przewodniczący rady państwa Erich Honecker. Opublikowana później korespondencja biskupa Kościoła krajowego, D. Horsta Gienke z głową państwa wywołała tlący się od dawna konflikt wewnątrzkościelny, który doprowadził do ustąpienia biskupa ze swego stanowiska.

1989 Biorąc udział w dyskusji i wydając świadectwo utworzenia kraju, członkowie Związku Badań Historii Kościoła na Pomorzu, przyczyniają się w grudniu 1989 r. do zjednoczenia Niemiec. Związek pomaga uaktywnić się »Stowarzyszeniu Historii Pomorza, Antyku i Sztukie.V.« i od tej pory ściśle z nim współpracuje. Współpraca nawiązana zostaje również z »Pomorską Komisją Historyczną«. »Studia Bałtyckie, roczniki Pomorskie Historii Pomorza« stają się organem publikacyjnym Związku.

1990 Kościół ewangelicki na Pomorzu przyjmuje swą dawną nazwę »Pomorski Kościół Ewangelicki«. W nawiązaniu do stworzonego w 1945 r. przez sowiecką administrację wojskową landu Meklemburgia- Pomorze Przednie stworzony zostaje nowy land w Republice Fede-ralnej Meklemburgia- Pomorze Przednie. Kościół Pomorski optuje za odrodzeniem Pomorza Przedniego jako odrębnej jednostki administra-cyjnej. Mimo, iż nowa konstytucja państwowa (1994 r.) przewiduje stworzenie związków krajowych, nie zostają one utworzone.

1990 Po zjednoczeniu Niemiec dochodzi do ostatecznego uznania granicy po drugiej wojnie światowej między Polską a Niemcami, granicy na Odrze i Nysie.

1994 Podpisana zostaje umowa państwowo- kościelna między landem Meklemburgia-Pomorze Przednie a ewangelicko- luterańskim Kościołem krajowym Meklemburgii oraz Pomorskim Kościołem ewangelickim. Zapewnia ona możliwość szeroko zakrojonych działań Kościoła ewangelickiego. Następują dalsze regulacje umowami duszpasterstwa więziennego, angażowania nauczycieli religii, ochrony zabytków i szkoły muzyki kościelnej w Greifswaldzie. Kościół rzymskokatolicki zakłada arcybiskupstwo w Hamburgu. Podlega mu Meklemburgia, zaś Pomorze Przednie pozostaje w gestii arcybiskupstwa w Berlinie. Na Pomorzu Przednim 15.000 katolickich członków gmin w 22 parafiach znajduje się pod opieką 17 duszpasterzy.

1997 Z powodu zwiększających się problemów finansowych po-mor-ski Kościół rzymskokatolicki zmuszony jest do reorganizacji regi-o-nów kościelnych. 15 dotychczasowych (początkowo 18) okręgów kościelnych skupionych zostaje w 4 superintendenturach. Liczba stanowisk proboszczów zredukowana zostaje z ponad 200 na 140. Do pomorskiego Kościoła ewangelickiego należy niemal 140.000 członków gmin, czyli trochę ponad 20% mieszkańców Pomorza Przedniego.

1999 Pomorski Kościół ewangelicki i Diecezje Wrocławska (Diecezja Wrocławska obejmuje pas o szerokości około 70–150 km na wschód od obecnej granicy polsko-niemieckiej) i Pomorsko- Wielkopolska (do diecezji pomorsko-wielkopolskiej należą pozostałe części Pomorza Tylnego jak i Prusy Wschodnie i Poznań) Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego zawierają w Polsce umowę partnerską. Oba kościoły »czują się pojednane przez zmienną historię i przez schedę po okresie reformacji na Pomorzu«.